‘‘สงฺเขฺยยฺยปริเวณสฺมิํ , นาคเสโน ตทา วสิ;

กเถติ โส มนุสฺเสหิ, ปพฺพเต เกสรี ยถา’’ติฯ

[23] อถ โข เทวมนฺติโย ราชานํ มิลินฺทํ เอตทโวจ ‘‘อาคเมหิ, ตฺวํ มหาราช; อตฺถิ, มหาราช, นาคเสโน นาม เถโร ปณฺฑิโต พฺยตฺโต เมธาวี วินีโต วิสารโท พหุสฺสุโต จิตฺรกถี กลฺยาณปฏิภาโน อตฺถธมฺมนิรุตฺติปฏิภานปฏิสมฺภิทาสุ ปารมิปฺปตฺโต, โส เอตรหิ สงฺเขฺยยฺยปริเวเณ ปฏิวสติ, คจฺฉ, ตฺวํ มหาราช, อายสฺมนฺตํ นาคเสนํ ปญฺหํ ปุจฺฉสฺสุ, อุสฺสหติ โส ตยา สทฺธิํ สลฺลปิตุํ กงฺขํ ปฏิวิเนตุ’’นฺติฯ อถ โข มิลินฺทสฺส รญฺโญ สหสา ‘‘นาคเสโน’’ติ สทฺทํ สุตฺวาว อหุเทว ภยํ, อหุเทว ฉมฺภิตตฺตํ, อหุเทว โลมหํโสฯ อถ โข มิลินฺโท ราชา เทวมนฺติยํ เอตทโวจ ‘‘อุสฺสหติ โภ นาคเสโน ภิกฺขุ มยา สทฺธิํ สลฺลปิตุ’’นฺติ? ‘‘อุสฺสหติ, มหาราช, อปิ อินฺทยมวรุณกุเวรปชาปติ สุยาม สนฺตุสิตโลกปาเลหิปิ ปิตุปิตามเหน มหาพฺรหฺมุนาปิ สทฺธิํ สลฺลปิตุํ, กิมงฺคํ ปน มนุสฺสภูเตนา’’ติฯ

อถ โข มิลินฺโท ราชา เทวมนฺติยํ เอตทโวจ ‘‘เตน หิ, ตฺวํ เทวมนฺติย, ภทนฺตสฺส สนฺติเก ทูตํ เปเสหี’’ติฯ ‘‘เอวํ เทวา’’ติ โข เทวมนฺติโย อายสฺมโต นาคเสนสฺส สนฺติเก ทูตํ ปาเหสิ ‘‘ราชา, ภนฺเต, มิลินฺโท อายสฺมนฺตํ ทสฺสนกาโม’’ติฯ อายสฺมาปิ โข นาคเสโน เอวมาห ‘‘เตน หิ อาคจฺฉตู’’ติฯ

อถ โข มิลินฺโท ราชา ปญฺจมตฺเตหิ โยนกสเตหิ ปริวุโต รถวรมารุยฺห มหตา พลกาเยน สทฺธิํ เยน สงฺเขฺยยฺยปริเวณํ เยนายสฺมา นาคเสโน เตนุปสงฺกมิฯ เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา นาคเสโน อสีติยา ภิกฺขุสหสฺเสหิ สทฺธิํ มณฺฑลมาเฬ นิสินฺโน โหติฯ อทฺทสา โข มิลินฺโท ราชา อายสฺมโต นาคเสนสฺส ปริสํ ทูรโตว, ทิสฺวาน เทวมนฺติยํ เอตทโวจ ‘‘กสฺเสสา, เทวมนฺติย, มหตี ปริสา’’ติ? ‘‘อายสฺมโต โข, มหาราช, นาคเสนสฺส ปริสา’’ติฯ

อถ โข มิลินฺทสฺส รญฺโญ อายสฺมโต นาคเสนสฺส ปริสํ ทูรโตว ทิสฺวา อหุเทว ภยํ, อหุเทว ฉมฺภิตตฺตํ, อหุเทว โลมหํโสฯ

อถ โข มิลินฺโท ราชา ขคฺคปริวาริโต วิย คโช, ครุฬปริวาริโต วิย นาโค, อชครปริวาริโต วิย โกตฺถุโก [โกตฺถุโก (สี. ปี.)], มหิํสปริวุโต วิย อจฺโฉ, นาคานุพทฺโธ วิย มณฺฑูโก, สทฺทูลานุพทฺโธ วิย มิโค, อหิตุณฺฑิกสมาคโต [อภิคุณฺฐิกสมาคโต (สี. ปี.)] วิย ปนฺนโค, มชฺชารสมาคโต วิย อุนฺทูโร, ภูตเวชฺชสมาคโต วิย ปิสาโจ, ราหุมขคโต วิย จนฺโท, ปนฺนโค วิย เปฬนฺตรคโต, สกุโณ วิย ปญฺชรนฺตรคโต, มจฺโฉ วิย ชาลนฺตรคโต, วาฬวนมนุปฺปวิฏฺโฐ วิย ปุริโส, เวสฺสวณาปราธิโก วิย ยกฺโข, ปริกฺขีณายุโก วิย เทวปุตฺโต ภีโต อุพฺพิคฺโค อุตฺรสฺโต สํวิคฺโค โลมหฏฺฐชาโต วิมโน ทุมฺมโน ภนฺตจิตฺโต วิปริณตมานโส ‘‘มา มํ อยํ ปริชโน ปริภวี’’ติ สติํ [ธีติํ (สี. ปี.)] อุปฏฺฐเปตฺวา เทวมนฺติยํ เอตทโวจ – ‘‘มา โข, ตฺวํ เทวมนฺติย , อายสฺมนฺตํ นาคเสนํ มยฺหํ อาจิกฺเขยฺยาสิ, อนกฺขาตญฺเญวาหํ นาคเสนํ ชานิสฺสามี’’ติฯ ‘‘สาธุ, มหาราช, ตฺวญฺเญว ชานาหี’’ติฯ

เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา นาคเสโน ตสฺสา ภิกฺขุปริสาย ปุรโต จตฺตาลีสาย ภิกฺขุสหสฺสานํ นวกตโร โหติ ปจฺฉโต จตฺตาลีสาย ภิกฺขุสหสฺสานํ วุฑฺฒตโรฯ

อถ โข มิลินฺโท ราชา สพฺพํ ตํ ภิกฺขุสงฺฆํ ปุรโต จ ปจฺฉโต จ มชฺฌโต จ อนุวิโลเกนฺโต อทฺทสา โข อายสฺมนฺตํ นาคเสนํ ทูรโตว ภิกฺขุสงฺฆสฺส มชฺเฌ นิสินฺนํ เกสรสีหํ วิย วิคตภยเภรวํ วิคตโลมหํสํ วิคตภยสารชฺชํ, ทิสฺวาน อากาเรเนว อญฺญาสิ ‘‘เอโส โข เอตฺถ นาคเสโน’’ติฯ

อถ โข มิลินฺโท ราชา เทวมนฺติยํ เอตทโวจ ‘‘เอโส โข, เทวมนฺติย, อายสฺมา นาคเสโน’’ติฯ ‘‘อาม, มหาราช, เอโส โข นาคเสโน, สุฏฺฐุ โข, ตฺวํ มหาราช, นาคเสนํ อญฺญาสี’’ติ ฯ ตโต ราชา ตุฏฺโฐ อโหสิ ‘‘อนกฺขาโตว มยา นาคเสโน อญฺญาโต’’ติฯ อถ โข มิลินฺทสฺส รญฺโญ อายสฺมนฺตํ นาคเสนํ ทิสฺวาว อหุเทว ภยํ, อหุเทว ฉมฺภิตตฺตํ, อหุเทว โลมหํโสฯ

เตนาหุ –

‘‘จรเณน จ สมฺปนฺนํ, สุทนฺตํ อุตฺตเม ทเม;

ทิสฺวา ราชา นาคเสนํ, อิทํ วจนมพฺรวิฯ

‘‘กถิตา [กถิกา (สี. ปี.)] มยา พหู ทิฏฺฐา, สากจฺฉา โอสฏา พหู;

น ตาทิสํ ภยํ อาสิ, อชฺช ตาโส ยถา มมฯ

‘‘นิสฺสํสยํ ปราชโย, มม อชฺช ภวิสฺสติ;

ชโย จ นาคเสนสฺส, ยถา จิตฺตํ น สณฺฐิต’’นฺติฯ

พาหิรกถา นิฏฺฐิตาฯ

2-3. มิลินฺทปญฺโห

1. มหาวคฺโค